خصوصیات شیمیایی

اکسید گوگرد می‌تواند یکی از چندین ترکیب گوگرد و اکسیژن باشد. متداول‌ترین اشکال آن، «گوگرد دی‌اکسید» (Sulfur Dioxide | SO₂) و «گوگرد تری‌اکسید» (Sulfur Trioxide | SO₃) هستند. گوگرد دی‌اکسید یک گاز بسیار سمی است که می‌تواند به صورت طبیعی یا در نتیجه فعالیت‌های انسانی ایجاد شود. این ماده بدون رنگ است و بوی کبریتی را می‌دهد که به تازگی سوخته است. گوگرد تری‌اکسید نیز به شدت سمی، بسیار واکنش‌پذیر و بسیار خورنده است.

کاربردها

از گوگرد دی‌اکسید می‌توان برای موارد گوناگونی استفاده کرد که در ادامه بیان شده‌اند.

• کمک به آماده‌سازی اسید سولفوریک و سولفیت‌ها
• تبرید
• ضدعفونی کردن
• نگهدارنده‌های مواد غذایی
• به عنوان سفید و براق کننده برای اقلام گوناگون (آرد، غلات، میوه، الیاف نساجی، ژلاتین و دیگر موارد)

سمی بودن

گوگرد دی‌اکسید یک آلاینده متداول در بسیاری از کشورهای متمدن است که از کارخانجات فرآوری صنعتی (زغال سنگ، روغن، سیمان، فلزات، چوب، مس، نیروگاه‌های برق) ناشی می‌شود. این ماده می‌تواند مشکلات سلامتی متعددی را به ویژه در صورت قرار گرفتن در معرض آن برای مدت طولانی، قرار گرفتن در مقابل سطوح بحرانی آن و قرار گرفتن کودکان یا افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا ریوی در معرض آن ایجاد کند. این مشکلات سلامتی در ادامه بیان شده‌اند.

• مشکلات موقتی تنفسی
• برونشیت مزمن
• آمفیزم
• کاهش باروری
• سرفه
• دل‌درد
• اختلالات قاعدگی
• حالت تهوع
• اختلال در عملکرد تیروئید
• سردرد
• تشنج
• سرگیجه

اکسید نیتروژن (Nitrogen Oxide | NO_x)

اکسیدهای نیتروژن در اطراف انسان‌ها وجود دارند و یکی از بدترین محصولات جانبی تمدن صنعتی محسوب می‌شوند. این مواد در عین داشتن مزایای گوناگون، معایب متعددی نیز دارند.

خصوصیات شیمیایی

اکسیدهای نیتروژن گازهایی هستند که از نیتروژن و اکسیژن ساخته شده‌اند. بسیاری از آن‌ها ساخته دست بشر و برای سلامتی انسان، فوق‌العاده مضر هستند. متداول‌ترین اشکال این اکسید، «نیتریک اکسید» (Nitric Oxide | Nitric Oxide)، «نیتروژن دی‌اکسید» (Nitrogen Dioxide | NO₂) و «نیروز اکسید» (گاز خنده | Nitrous Oxide | N2O) محسوب می‌شوند. اغلب این مواد فاقد رنگ و یا در دمای اتاق به رنگ قهوه‌ای هستند و بوهای متمایزی دارند.

کاربردها

از نیتریک اکسید برای سفید کردن ابریشم و تولید اسید نیتریک استفاده می‌شود. نیتروژن دی‌اکسید همراه با دیگر مواد شیمیایی برای تولید سوخت‌های موشک و مواد انفجاری استفاده می‌شود. از نیتروژن دی‌اکسید گاهی هم برای سفید کردن آرد استفاده می‌شود.

سمی بودن

اکسیدهای نیتروژن، هوا را از طریق اگزوز خودروها، نیروگاه‌های الکتریکی، سوزاندن سوخت‌های مختلف، سیگار کشیدن، آبکاری، جوشکاری و دیگر موارد، آلوده می‌کنند. اکسیدهای نیتروژن ضمن ترکیب شدن با ترکیبات آلی فرار، دودی را تشکیل می‌دهند. در ترکیب اکسیدهای نیتروژن با گوگرد دی‌کسید، «باران اسیدی» (Acid Rain) تشکیل می‌شود. بسته به سطح آلاینده در محیط و طول مدت قرار گرفتن در معرض اکسیدهای نیتروژن، مشکلات سلامتی جدی همچون مواردی که در ادامه بیان شده‌اند در افراد بروز پیدا می‌کند.

• دشواری در تنفس
• اسپاسم عضلات گردن
• سردرد
• خستگی
• حالت تهوع
• سرگیجه
• ایجاد مایعات ریوی
• کاهش باروری در زنان
• سردرگمی ذهنی
• نقص مادرزادی
• سرفه

کربن مونوکسید (Carbon Monoxide | CO)

کربن مونوکسید یک آلاینده شناخته شده است که تقریبا در همه شهرهای امروزی و در سراسر دنیا وجود دارد. این ماده در طول فرایند سوزاندن سوخت‌ها (بنزین، نفت، دیزل، چوب، زغال چوب و دیگر موارد) ایجاد می‌شود. این یعنی کربن مونوکسید در اگزوز خودروها، دود ناشی از کشیدن تنباکو و فضاهایی که سوخت در آن‌ها می‌سوزد، وجود دارد.

مشخصه‌های فیزیکی

مونوکسید کربن (یک مولکول کربن + یک مولکول اکسیژن) یک ماده سمی فاقد رنگ، بی‌بو و فاقد مزه با فرمول شیمیایی CO است.

کاربردها

کربن مونوکسید به طور معمول در تولید انواع گوناگونی از مواد شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده، بخشی از پردازش، آماده‌سازی و یا تولید «فسژن» (Phosgene)، «متانول» (Methanol) و دیگر مواد است و در رنگ‌آمیزی گوشت، در متالورژی برای استخراج فلز از سنگ معدن و دیگر موارد، کاربرد دارد. همچنین، این ماده به طور طبیعی در بدن انسان نیز به عنوان پیام‌رسان عصبی وجود دارد.

سمی بودن

اثرات این ماده بستگی به شدت کربن مونوکسیدی دارد که فرد در معرض آن قرار گرفته و می‌تواند شامل مواردی باشد که در ادامه آمده است.

• سردرگمی، مشکلات بینایی و تعادل
• از دست دادن هوشیاری
• حالت تهوع و استفراغ
• سردرد
• ضعف عضلات
• خستگی
• کوتاه شدن نفس‌ها
• از دست دادن حافظه
• سقط جنین
• نقص مادرزادی
• آسیب به سیستم عصبی

کربن دی‌اکسید یا یا گازکربنیک (Carbon Dioxide | CO₂)

کربن دی‌اکسید یک ترکیب آلی موجود در جو، آب‌ها و خشکی‌های زمین است. این ماده گرما را جذب می‌کند و در گرمایش جهانی نقش‌آفرین است و نباید فراموش کرد که هر دو این موارد برای آینده بشر خطرناک هستند.

مشخصه‌های شیمیایی

کربن دی‌اکسید یک گاز بی‌رنگ و بی‌بو است که به طور طبیعی در فوران آتشفشان‌ها، قطع درختان، آب چشمه و دیگر موارد وجود دارد و بر اثر فعالیت‌های انسانی و به طور خاص، در سوزاندن سوخت‌ها و از طریق صنایع مختلفی که از کربن دی‌اکسید استفاده می‌کنند، تولید می‌شود. فرمول شیمیایی این ماده CO₂ است.

کاربردها

کاربردهای گوناگونی برای کربن دی‌اکسید وجود دارد که برخی از آن‌ها در ادامه بیان شده‌اند.

• تبرید
• فرآوردی مواد غذایی
• فلزکاری
• تولید سیمان
• کربنی کردن نوشابه‌ها
• کودها
• ساخت آهک
• خاموش کننده‌های آتش
• استخراج گاز
• نیروگاه‌های برق
• زباله‌سوزی

سمی بودن

کربن دی‌اکسید در صورت استنشاق شدن و یا تماس مستقیم انسان با آن، به ویژه در محیط‌های سرپوشیده، به سلامتی انسان آسیب می‌رساند. قرار گرفتن در معرض این ماده، منجر به مشکلات سلامتی گوناگونی می‌شود که برخی از آن‌ها در ادامه بیان شده‌اند.

• بیش‌فعالی
• از دست دادن بینایی
• انقباض عضلانی
• کوتاهی تنفس (بریده بریده نفس کشیدن)
• سر درد
• کرختی
• سرگیجه
• از دست دادن هوشیاری
• آسیب به سیستم عصبی
• از دست دادن حافظه
• تهوع و استفراغ
• گیجی
• سوختگی پوست
• افزایش فشارخون
• نقص مادرزادی

ترکیبات آلی فرار (Volatile Organic Compounds | VOCs)

ترکیبات آلی فرار حاوی کربن هستند و می‌توانند به سرعت به بخار یا گاز تبدیل شوند. این ترکیبات آلی فرار می‌توانند به وسیله تعدادی از محصولات یا اقلام آزاد شوند که از جمله آن‌ها می‌توان به سوختن بنزین، زغال یا حلال‌ها، چسب‌ها، خشک‌شویی و دیگر موارد اشاره کرد. این ماده منجر به آلودگی هوا و مشکلات جدی سلامتی می‌شود.

خصوصیات شیمیایی

ترکیبات آلی، بر اساس تعریف، حاوی کربن هستند و کربن‌ها اساس زندگی محسوب می‌شوند. به این دلیل به این ترکیبات آلی، فرار گفته می‌شود که به سادگی از حالت جامد به بخار یا گاز تبدیل می‌شوند (چسب‌ها و بنزین و به طور ویژه، بخارها و گازهای سمی که می‌توانند تولید کنند). این موارد ممکن است حاوی «فلوئور» (Fluorine)، «برم» (Bromine)، «گوگرد» (Sulfur) و «نیتروژن» (Nitrogen) و دیگر عناصر باشند.

کاربردها

ترکیبات آلی فرار در محصولات خانگی یا اقلامی وجود دارند که به طور متداول در جوامع معاصر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ این موارد از بنزین گرفته تا وسایل دفتری را شامل می‌شوند. در ادامه، به برخی از این موارد اشاره شده است.

• رقیق کننده‌های رنگ
• مواد منفجره
• قوطی هواپخش
• محصولات خشکشویی
• رنگ‌ها
• لوازم عکاسی
• چاپ‌گرها، دستگاه‌های فتوکپی و تجهیزات آن‌ها

سمی بودن

هنگامی که هوا گرم باشد، احتمال وجود ترکیبات آلی فرار در هوایی که تنفس می‌شود بیشتر است و بنابراین، خطر بیشتری برای سلامتی انسان دارد. همه ترکیبات آلی فرار سمی نیستند، هر چند در برخی موارد تاثیرات منفی واضح‌تری را بسته به طول مدت و شدت ماده‌ای که فرد در معرض آن قرار گرفته است، در پی دارند. «فرمالدئیدها» (Formaldehyde)، اگزوز دیزل، «استایرن» (Styrene)، «بنزن» (Benzene)، «پرکلرواتیلن» (Perchloroethylene) مواد سرطان‌زای شناخته شده (یا مشکوک به سرطان‌زایی)، و ترافیک سنگین، دخانیات و دیگر انواع قرار گرفتن در معرض آلاینده در محل کار، می‌توانند منجر به خطرات جدی برای سلامت انسان شوند. برخی از این خطرات، در ادامه بیان شده‌اند.

• مشکلات دستگاه تنفسی
• سردرد
• خستگی
• حالت تهوع
• آسیب کبد/کلیه
• مشکلات سیستم عصبی مرکزی

ذرات معلق (Particulate Matter | PM)

ذرات معلق یک نام عمومی و کلی برای ذراتی است که در هوای اطراف ما وجود دارند. برخی از ذرات معلق میکروسکوپی هستند و برخی دیگر به اندازه‌ای بزرگ هستند که می‌توان آن‌ها را با چشم غیر مسلح نیز دید. برخی از این ذرات بی‌خطر و برخی دیگر به شدت سمی هستند.

خصوصیات شیمیایی

ذرات معلق دارای ابعاد گوناگونی هستند. سازمان حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا از دو اندازه PM-10 (ده میکرومتر یا کم‌تر) و PM2.5 (دو و نیم میکرومتر یا کمتر) استفاده می‌کند. منبع اصلی ذرات معلق، سوزاندن سوخت‌ها، هر نوع سوختی از دیزل و بنزین گرفته تا چوب و برگ، محسوب می‌شود. محل‌های ساخت و ساز، جاده‌سازی، کارخانجات و معادن، از دیگر منابع تولید ذرات معلق محسوب می‌شوند.

سمی بودن

غلظت ذرات معلق می‌توان منجر به تجمع آن‌ها در ریه‌ها و دستگاه تنفسی شود و برای سلامتی انسان مضر باشد. هر چه مدت قرار گرفتن در معرض ذرات معلق، طولانی‌تر و یا غلظت این ذرات در هوا بیشتر باشد، تاثیرات خطرناک‌تری بر سلامتی دارد. برخی از این تاثیرات در ادامه بیان شده‌اند.

• سرفه کردن
• تنفس کوتاه (بریده بریده نفس کشیدن)
• تحریک دستگاه تنفسی
• کوفتگی بدن و صدای خس خس حین نفس کشیدن
• اختلالات ریه
• برونشیت مزمن
• سرطان به ویژه سرطان ریه

جیوه به شکل گاز

جیوه یکی از مضرترین مواد شیمیایی برای انسان است؛ در هر شکلی. جیوه یک «زهر عصبی» (نوروتوکسین | Neurotoxin) است که می‌تواند به طور طبیعی و یا از نیروگاه‌های برق و بسیاری از دیگر منابع تولید شود و در محیط، خاک و آب گسترش پیدا کند.

خصوصیات شیمیایی

جیوه یک فلز سنگین است که در دمای اتاق به صورت مایع، ولیکن با فشار بخار بالا وجود دارد.

کاربردها

کاربردهای زیادی برای جیوه در حالت مایع وجود دارد. اگرچه،این ماده در حالت جامد دارای کاربردهای کمتری است. بخار جیوه به الکتریسیته کمک می‌کند تا نور فرابنفشی تولید کند که بعدا نور «فلئورسنت» (Fluorescent) ایجاد می‌کند. برخی از لامپ‌های خلا، لامپ‌های مخصوص برنزه کردن پوست و لامپ‌های ضدعفونی از جیوه گازی استفاده می‌کنند.

سمی بودن

در حالی که جیوه یک ماده بسیار سمی است، در آب و خاک ساخته می‌شود و در حالت گازی، خطرناک‌تر است؛ زیرا به این شکل راحت‌تر استنشاق، بلعیده و یا روی بدن اسپری می‌شود. اثرات سمی جیوه به صورت گاز، در ادامه بیان شده است.

• اختلال رشد
• اختلالات تولید مثل
• اختلال در عملکرد تیروئید
• اختلال در عملکرد کلیه
• اختلالات اعصاب و روان

آمونیاک (Ammonia | NH₃)

آمونیاک ترکیبی است که به صورت طبیعی وجود دارد و قابل ساخته شدن نیز است. از جمله موارد تولید طبیعی این ماده می‌توان به پوسیدگی مواد اشاره کرد. آمونیاک در آب، خاک و هوا نیز موجود است. این ماده معمولا پس از تولید، به شکل مایع است و کاربردهای صنعتی و خانگی متعددی دارد. آمونیاک معمولا به شکل مایع به فروش می‌رسد و «ماده شیمیایی خورنده» (Corrosive Chemical) است.

خواص شیمیایی

فرمول شیمیایی آمونیاک NH₃ است. آمونیاک یک گاز بدون رنگ با بویی متمایز و ناخوشایند است. این ماده، منبع نیتروژن برای حیات جهان است، هر چند در حجم زیاد، می‌تواند بسیار سمی باشد.

کاربردها

کاربردهای زیادی برای آمونیاک ساخته شده (توسط بشر) وجود دارد که در ادامه بیان شده اند.

• کودها
• آفت‌کش‌ها
• مواد منفجره
• الیاف مصنوعی
• محصولات پاک کننده
• تثبیت کننده‌های صنعتی
• تبرید
• واکس کف
• نمک بودار
• سوخت موشک
• دباغی

سمی بودن

سطح بالای آمونیاک می‌تواند به شدت برای سلامت بدن مضر باشد. اثرات سمی این ماده در ادامه بیان شده‌اند.

• تحریک چشم، پوست و گلو
• سرفه
• کوتاهی تنفس (بریده بریده نفس کشیدن)
• سر درد
• حالت تهوع و استفراغ
• التهاب حنجره (لارنژیت)
• درد قفسه سینه
• آسم
• فشار خون افزایش یافته
• درد شکم
• مایع آوردن ریه
• فروپاشی ریله
• تشنج
• نابینایی

آلاینده‌های رادیواکتیو

«آلودگی رادیواکتیو» (Radioactive Pollution) به افزایش سطح تشعشعات طبیعی گفته می‌شود که به دلیل فعالیت‌های انسانی به وقوع می‌پیوندند. تخمین زده می‌شود که حدود ٪۲۰ از تشعشعاتی که انسان‌ها در معرض آن‌ها قرار می‌گیرند، به دلیل فعالیت‌های انسانی است. از جمله فعالیت‌های انسانی که منجر به آزادسازی تشعشعات می‌شود، می‌توان به فعالیت‌های مربوط به مواد رادیواکتیو مانند معدن‌کاوی، مدیریت و فرآوری مواد رادیواکتیو، ذخیره‌سازی زباله‌های رادیواکتیو و همچنین، استفاده از واکنش‌های رادیواکتیو برای تولید انرژی (نیروگاه‌های برق هسته‌ای)، استفاده از تشعشعات با اهداف درمانی (اشعه ایکس) و امور تحقیقاتی اشاره کرد.

اما درباره مایکروویو، تلفن‌های همراه، فرستنده رادیویی، دستگاه‌های بی‌سیم، کامپیوترها و دیگر کالاهای مورد استفاده در زندگی روزمره چه می‌توان گفت؟ هنگامی که صحبت از تشعشعات می‌شود، افراد بمب‌ها و انفجارهای هسته‌ای را به خاطر می‌آورند. در حالیکه این‌ها منابع جدی برای سطح بالایی از تشعشعات (با انرژی بالا) هستند. منابع زیاد دیگری وجود دارد که متداول‌تر هستند و عملا همه جا وجود دارند و سطح پایینی از تشعشعات را تولید می‌کند و اساسا بدون آنکه به آن‌ها توجه شود باقی می‌مانند. حقیقتا چند نفر از انسان‌ها به تلفن‌های همراه به عنوان منبعی از تشعشعات فکر می‌کنند؟

هنوز هم تلفن‌های همراه، دکل‌های تلفن همراه، تلفن‌های بی‌سیم، تلویزیون‌ها، کامپیوترها، اجاق‌های مایکروویو، آنتن‌ها، رادارهای نظامی و هواپیمایی، ماهواره‌ها و اینترنت بی‌سیم، همه و همه منابع تشعشعات هستند. همچنین، اشعه ایکس که با اهداف پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز از جمله منابع تشعشعات هسته‌ای محسوب می‌شوند. با در نظر گرفتن این موضوع، تصویر آلودگی هسته‌ای به طور موثری گسترش پیدا می‌کند. از انفجارها و حوادث هسته‌ای که در برخی از نقاط به وقوع می‌پیوندد، تصویر آلودگی هسته‌ای به ماتریس پیچیده‌ای مبدل می‌شود که همه زمین را در بر می‌گیرد و بنابراین، همه ما در هر کجای کره زمین را متاثر می‌کند. همین موجب می‌شود تا افراد از خودشان بپرسند، آیا تشعشعات خیلی بد هستند؟ اگر اینطور است، چرا همه ما تا این لحظه نمرده‌ایم و یا مریض نشده‌ایم؟

تشعشعات، اساسا انرژی‌هایی هستند که سفر و در طی سفر خود، گسترش پیدا می‌کنند. به این موارد، «تشعشعات الکترومغناطیس» (Electromagnetic Radiation) گفته می‌شود. به عنوان مثالی از این مورد می‌توان به نور مرئی، موج‌های رادیویی، مایکروویوها، «فروسرخ» (Infrared)، «نورهای فرابنفش» (Ultraviolet)، «اشعه‌های ایکس» (X-ray) و «اشعه‌های گاما» (Gamma Ray) اشاره کرد. تفاوت بین انواع این تشعشعات شامل تفاوت در مواردی مانند خصوصیات فیزیکی مانند انرژی، فرکانس و طول موج است. بدین ترتیب، تنوعی از تشعشعات الکترومغناطیس وجود دارد. این یعنی هر یک از این انواع تشعشعات اگر به وسیله فعالیت‌های انسانی تشدید شوند، می‌توانند آلودگی هسته‌ای ایجاد کنند. اگرچه، اندازه آلودگی‌های ایجاد شده متفاوت است.

خطر آلودگی ایجاد شده به وسیله تشعشعات دارای سطح انرژی بالاتر مانند اشعه‌های گاما، صرف‌نظر از مدت زمانی که فرد در معرض آن قرار می‌گیرد، بسیار بیشتر است. این تشعشعات از طریق انفجار سلاح‌های هسته‌ای و در نیروگاه‌های برق تولید می‌شوند. بنابراین، آلودگی هسته‌ای بیشتر در چنین مواردی معنا پیدا می‌کند و با وجود آنکه منابع متعددی از تشعشعات وجود دارند، معمولا تشعشعات دارای انرژی بالا هستند که خطرهای سلامتی جدی را (مانند سرطان و مرگ) برای انسان در پی دارند. به همین دلیل است که هنگام صحبت کردن پیرامون آلودگی رادیواکتیو و اثرات آن، روی منابع تشعشعات دارای خطرات سلامتی بالا متمرکز می‌شوند. اگرچه، دیگر انواع تشعشعات (در دوز پایین و در طول مدت بیشتری) ممکن است مشکلات گوناگون و مهمی را شامل اختلالات اعصاب، تولید مثل و قلب در پی داشته باشند.

انواع آلودگی‌های رادیواکتیو

بر اساس فرکانسی که آلودگی رادیواکتیو اتفاق می‌افتد، آلودگی می‌تواند به صورت پیوسته، گاه به گاه یا تصادفی باشد.

آلودگی پیوسته: آلودگی رادیواکتیو پیوسته، نوعی از آلودگی است که معمولا از معادن اورانیوم، راکتورهای هسته‌ای و آزمایشگاه‌های تست ناشی می‌شود که معمولا، آلاینده‌های رادیواکتیو در آن‌ها وجود دارند.

آلودگی گاه به گاه: آلودگی رادیواکتیو گاه به گاه، نوعی از آلودگی است که در طول آزمایش‌های هسته‌ای یا تست‌های تجربی روی مواد رادیواکتیو به وقوع می‌پیوندد.

آلودگی تصادفی: آلودگی رادیواکتیو تصادفی نوعی از آلودگی است که وقتی به وقوع می‌پیوندد که نوع خاصی از آزمایش‌ها که شامل مواد خطرناک هستند با شکست مواجه می‌شوند و مواد مورد استفاده برای آزمایش از کنترل خارج می‌شوند.

مثال‌هایی از آلاینده‌های رادیواکتیو

مواد رادیواکتیو، مواد یا عناصری هستند که تشعشعات را ایجاد می‌کنند، بنابراین پایدار نیستند و به دیگر مواد رادیواکتیو یا غیر رادیواکتیو تبدیل می‌شوند. آسیبی که آن‌ها می‌رسانند، بستگی به نوع ماده رادیواکتیو و «نیمه عمر» (Half-life) آن (مدت زمانی که ماده پرتوزا، بر اثر واکنش‌های پرتوزایی به نصف خود تقلیل پیدا کند) دارد. اساسا، هر چه نیمه عمر بالاتر باشد، تاثیر کمتری بر سلامتی انسان می‌گذارد. عناصر رادیواکتیو با نیمه عمر کم و خیلی کم، به خاطر اثرات خطرناکی که دارند یک تهدید بسیار جدی برای سلامتی انسان محسوب می‌شوند. اغلب مواد رادیواکتیو، نیمه عمری برابر با صدها و هزاران سال دارند و هنگامی که تولید شدند، برای مدت بسیار بسیار زیادی در محیط باقی می‌مانند. بسیاری از عناصر رادیواکتیو (مواد)، به طور طبیعی در محیط وجود دارند. اغلب آن‌ها در نیروگاه‌های برق هسته‌ای استفاده می‌شوند و مولفه اساسی سلاح‌های هسته‌ای هستند. مثال‌هایی از انواع مواد رادیواکتیو، در ادامه بیان شده است.

• «سزیم-۱۳۷» (CAESIUM-137): برای تشعشع درمانی در پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد (برای درمان سرطان).
• «استرانسیوم-۹۰» (STRONTIUM-90): برای «مولدهای ترموالکتریک» (Thermoelectric Generators)، منابع برق قابل حمل برای تجهیزات فضایی، ایستگاه‌های فضایی و دیگر موارد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «پلوتونیوم-۲۳۸» (Plutonium-238): به عنوان منبع گرمایش برای «مولد گرما-الکتریکی ایزوتوپی» (Radioisotope Thermoelectric Generators) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «اورانیوم-۲۳۵» (Uranium-235): برای سوخت رآکتورهای هسته‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «کرومیوم-۵۱» (Chromium-51): به عنوان تشعشع قابل ردیابی استفاده می‌شود که می‌تواند پارامترهای گوناگون پزشکی را نشان دهد.
• «کبالت-۵۷ و ۶۰» (Cobalt -57 & 60): در پزشکی هسته‌ای کاربرد دارد.
• «کلسیوم-۴۷» (Calcium-47): در تحقیقات پزشکی کاربرد دارد.
• «یودین-۱۲۳» (Iodide-123): برای درمان بیماری‌های تیروئید مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «کریپتون-۸۵» (Krypton-85): برای چراغ‌های نشانگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «نیکل-۶۳» (Nickel-63): برای تشخیص مواد منفجره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «رادیوم-۲۲۶» (Radium-226): در میله‌های برق‌گیر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «استرانسیم-۸۵» (Strontium-85): در تشکیل استخوان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «توریم-۲۲۹» (Thorium-229): برای لامپ‌های فلئورسنت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «تریتیوم» (Tritium): در مطالعات مربوط به متابولیسم داروها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• «اورانیوم-۲۳۴» (Uranium-234): در وسایل دندان‌پزشکی، مانند تاج، استفاده می‌شود.
• «رادون» (Radon): در حدود ٪۵۵ از تشعشعات طبیعی را تشکیل می‌دهد.

تاثیرات آلودگی رادیواکتیو

بسته به میزان تشعشعاتی که فرد در معرض آن قرار دارد و اینکه فرد جزو گروه‌های حساس محسوب می‌شود یا نه، تاثیر آلودگی رادیواکتیو می‌تواند به شدت بین افراد متفاوت باشد. در حالیکه قرار گرفتن در معرض میزان زیادی از آلودگی منجر به ایجاد بیماری‌های مزمن فوری، سرطان و یا حتی در برخی از شرایط نادر منجر به مرگ فوری می‌شود، میزان کمی از تشعشعات می‌تواند منجر به بیماری‌هایی شود که خیلی جدی نیستند؛ ولی در طول زمان گسترش پیدا می‌کنند. خطر ابتلا به سرطان با افزایش دوز تشعشعات افزایش پیدا می‌کند؛ ولیکن، دوز کمتر تشعشعات می‌تواند منجر به ابتلا به سرطان پس از قرار گرفتن در معرض آن برای مدت بسیار طولانی و حتی سال‌ها، شود.

قرار گرفتن در معرض رادون، دومین (و بر اساس پژوهش‌هایی، اولین) علت سرطان ریه در آمریکا است. باید توجه داشت که خطر گسترش بیماری سرطان ریه با سیگار کشیدن افزایش پیدا می‌کند. همچنین، قرار گرفتن در معرض مواد رادیواکتیو مشابه نیز می‌تواند منجر به ایجاد بیماری‌های اعصاب، اختلالات تولید مثل یا قلبی شود. چه والدین به سرطان مبتلا شده باشند و چه نباشند، اگر در دوران حاملگی در معرض تشعشعات قرار بگیرند، نقص‌های ژنتیکی و عقب‌ماندگی ممکن است در فرزندان آن‌ها به وقوع بپیوندد.

ارث‌بری ژنتیک نقش مهمی در این موضوع دارد که چقدر افراد ممکن است در مقابل آلودگی‌های مبتنی بر تشعشعات حساس باشند. اگرچه، هر میزانی از تشعشعات می‌تواند منجر به سرطان شود و هر قرار گرفتنی در معرض تشعشعات، ممکن است منجر به خطراتی برای سلامتی شود. بنابراین، بهتر است تا افراد در حد ممکن از قرار گرفتن در معرض تشعشعات خودداری کنند.

مه دود فتوشیمیایی چیست؟

«مه دود فتوشیمیایی» (Photochemical Smog) نوعی مه دود است. این نوع از مه‌دود هنگامی تولید می‌شود که نور فرابنفش خورشید در جو با اکسید نیتروژن واکنش نشان می‌دهد. مه دود فوتوشیمیایی به صورت ریزگرد قهوه‌ای رنگ دیده می‌شود و در طول صبح و بعد از ظهر، به ویژه در شهرهای بسیار گرم و آلوده، برجسته‌تر می‌شود. شهرهای گوناگونی در دنیا تاکنون مه‌دود فوتوشیمیایی را تجربه کرده‌اند.

شکل‌گیری

مه‌دود فوتوشیمیایی طی فرایند پیچیده‌ای تولید می‌شود؛ اگرچه، منبع این نوع ماده آشکار است. عامل اصلی مه دود فوتوشیمایی، خودروها هستند. همچنین، نیروگاه‌هایی با سوخت زغال سنگ و برخی از دیگر نیروگاه‌های برق نیز با تولید آلاینده‌هایی، به تسهیل فرایند شکل‌گیری مهم دود فوتوشیمیایی کمک می‌کنند. نظر به فراوان‌تر بودن وقوع این رویداد در دمای گرم، معمولا مه‌دود فوتوشیمیایی در تابستان‌ها متداول‌تر است.

این مه‌دود، صبح‌ها، هنگامی که جمعیت زیادی از افراد با خودروهای خود به محل کار می‌روند، شکل می‌گیرد. اکسید نیتروژن تولید شده در موتور خودروها وارد جو می‌شود و ممکن است با آب ترکیب شود تا اسید نیتریک تولید کند یا با نور خورشید برای تولید اتم‌های اکسیژن مفرد واکنش نشان دهد که این امر موجب ترکیب شدن آب اکسیژن مولکولی برای تولید اوزون (تری اکسیژن | Trioxygen) می‌شود. اسید نیتریک ممکن است در صورت بارش باران جزئی، مبدل به باران اسیدی شود و یا در مه‌دود باقی بماند. نظر به تولید مستقیم این ماده توسط وسایل نقلیه، مه‌دود در شهرهایی با جمعیت بیشتر اتفاق می‌افتد و ممکن است تاثیرات سلامتی زیادی را برای جمعیت بالایی از افراد به دنبال داشته باشد. روزهای گرم‌تر، به معنای مه‌دود فوتوشیمیایی بیشتر است، به ویژه در شهرهایی با جمعیت بالا که مساحت کمی دارند. نظر به آلودگی‌های شهری که هر روز بیشتر و بیشتر ظهور می‌کنند، به نظر می‌رسد بشر به زودی شاهد مه‌دودهای فوتوشیمیایی بیشتری نیز باشد.

ترکیبات

«اکسید نیتریک» (NO) و «نیتروژن دی‌اکسید» (NO₂) از احتراق سوخت‌های فسیلی ناشی می‌شوند. در عین حال، این مواد به صورت طبیعی نیز از آتشفشان‌ها و آتش‌سوزی‌هایی منتشر می‌شوند که در جنگل‌ها اتفاق می‌افتد (مهم‌ترین مسئله، تولید آلاینده‌ها در محیط‌های شهری است؛ زیرا این آلاینده‌ها به محیط‌های بزرگ‌تری گسترش پیدا می‌کنند.)

هنگامی که NO₂ در معرض مجموعه پیچیده‌ای از واکنش‌ها با هیدروکربن‌ها برای تولید مولفه‌های مه‌دود فوتوشیمایی قرار می‌گیرد، مجموعه‌ای از واکنش‌های پیچیده را با هیدروکربن‌ها می‌دهد تا مولفه‌هایی از مه‌دود فوتوشیمیایی را تولید کند که ترکیبی از اوزون، نیتریک، اسید، «آلدهیدها» (Aldehydes)، «نیتراتهای پراکسیاسیل» ( Peroxyacyl Nitrates | PANs) و دیگر آلاینده‌های ثانویه است.

NO₂، اوزون و PAN‌ها را «اکسیدان‌های فوتوشیمیایی» (Photochemical Oxidants) می‌نامند. زیرا این مواد می‌توانند واکنش دهند و مولفه خاصی از اتمسفر یا ریه انسان را اکسید کنند که به طور طبیعی اکسید نمی‌شود. حتی ردپاهای کوچکی از این مواد شیمیایی می‌تواند دستگاه تنفسی انسان‌ها و حیوانات را تحت تاثیر قرار دهد و به محصولات زراعی و درختان آسیب برساند.

تاثیرات

مه‌دود فوتوشیمیایی تاثیرات منفی زیادی را در پی دارد. هنگامی که مه‌دود با هیدروکربن‌ها ترکیب می‌شود، مواد شیمیایی موجود در آن، مولکول‌هایی را شکل می‌دهند که منجر به سوزش چشم می‌شوند. رادیکال‌های موجود در هوا با تخریب اوزون سطح زمین، در چرخه نیتروژن مداخله می‌کنند. از دیگر تاثیرات مه دود فوتوشیمیایی می‌توان به کاهش دید و بیماری‌های تنفسی اشاره کرد. اوزون سطح زمینی که تولید می‌شود نیز به نوبه خود تاثیراتی را بر سطح سلامتی انسان‌ها دارد.

آلودگی هوا در فضاهای سرپوشیده

انسان‌ها می‌توانند انتخاب کنند که چه غذایی بخورند و چه نوشیدنی را بنوشند. اما آن‌ها، نمی‌توانند انتخاب کنند که چه هوایی را تنفس کنند. بنابراین، امکان دارد که هر یک از انسان‌ها به سادگی با استنشاق هوای آلوده، در معرض آلاینده‌ها قرار گرفته باشند یا بگیرند. همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، تاثیر قرار گرفتن در معرض آلاینده‌های هوا ممکن است بسته به نوع، میزان و مدت انتشار آن آلاینده، متفاوت باشد. برخی از آلاینده‌ها فورا ظاهر می‌شوند، اما برخی دیگر از آن‌ها در طول زمان و مدت طولانی پس از انتشار پیدا کردن، بروز پیدا می‌کنند. به همین دلیل، که همیشه خوب است که انتشارهای پیشین آلاینده‌ها را در محیط (خانه، مدرسه و دیگر محیط‌ها) ارزیابی کرد. زیرا آلاینده‌هایی که در گذشته در محیط منتشر شده‌اند، می‌توانند در زمان حال و یا در آینده، مشکلات جدی را ایجاد کنند.

طی سفر با هواپیما، در مقایسه با دیگر انواع حمل و نقل، آلاینده‌ها نیز به سادگی و سرعت در ناحیه گسترده‌تری از هوا پخش می‌شوند و افراد زیادی را حتی در خانه‌هایشان تحت تاثیر قرار می‌دهند. این یعنی هنگامی که یک آلاینده در آب یا خاک ریخته و منتشر می‌شود، ممکن است دیگر محیط‌ها از جمله هوا را نیز آلوده کند و در واقع، این آلودگی ممکن است به سرعت در ناحیه وسیعی گسترش پیدا و حتی نواحی بسیار دور و با فعالیت‌های انسانی کم یا صفر را نیز درگیر کند.

هوای موجود در محیط بسته، بیش از هوای آزاد برای سلامتی خطرناک است. در حالی که هوای آلوده ممکن است همه جا پخش شود و بنابراین، هوای موجود در محیط برای سلامتی انسان خطرناک باشد، برخی از آلاینده‌ها در فضاهای محصور و با گردش هوای ضعیف یا فاقد گردش هوا، متمرکز می‌شوند. به همین دلیل است که قرار گرفتن در معرض بسیاری از آلاینده‌های هوا معمولا در محیط‌های بسته اتفاق می‌افتد. در نتیجه، گردش هوای خوب بین محیط‌های بسته و باز برای کاهش خطرات سلامتی ناشی از نفس کشیدن در فضای بسته، الزامی است.

بنابراین، مهم‌ترین اقدام پیشگیرانه برای اجتناب از قرار گرفتن در معرض آلودگی هوا، حفظ تهویه مناسب در محیط‌هایی است که انسان‌ها حضور دارند (باز کردن پنجره‌ها یا داشتن سیستمی که موجب گردش هوا به صورت مرتب می‌شود). در بسیاری از موارد، قرار گرفتن در معرض هوای آلوده، توسط هیچ یک از حواس انسانی محسوس نیست. دلیل این امر آن است که تمرکز آلاینده‌های موجود در هوا کمتر از آن است که انسان بتواند بو یا مزه آن را بفهمد.

به همین دلیل است که برای مثال، گاز بوتان حاصل از اجاق‌های گاز و یا گاز طبیعی موجود در لوله‌کشی‌ها دارای افزودنی‌هایی هستند که به آن‌ها بو می‌دهند. در غیر این صورت، انسان قادر به حس کردن بوی میزان خطرناکی از گاز نیست که از اجاق گاز یا لوله‌کشی گاز خارج می‌شود. صرف‌نظر از گازی که از لوله‌کشی می‌آید، در طبیعت هیچ کسی ترکیباتی به گاز اضافه نمی‌کند که موجب بودار شدن آن بشود؛ بنابراین، در صورتی که در یک ناحیه خاص گاز به طور طبیعی تولید و منتشر شود، فرد قادر به احساس کردن آن نیست و همین امر ممکن است حتی او را به کام مرگ بکشاند. بنابراین، هرگز در صورتی که بویی از آلاینده‌ها در هوا احساس نمی‌کنید، فکر نکنید که آلاینده‌ای وجود ندارد. محل‌هایی که باید در آن‌ها به آلودگی هوا توجه کرد در ادامه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

فضاهای سرپوشیده: حضور در فضاهای سرپوشیده حتی در صورت عدم وجود مواد شیمیایی سمی در هوا، ممکن است منجر به خطرات سلامتی بدی شود. نواحی که برای مدت زیادی مهر و موم شده باشند، مانند چاه‌ها و سرداب‌ها، مخزن‌ها و انبارهایی که مدت طولانی باز نشده‌اند، ممکن است حاوی آلاینده‌های خطرناک ولی بی‌بویی باشند. خطر مهم‌تری که در چنین مکان‌هایی وجود دارد، فقدان اکسیژن است. علاوه بر آن، برخی از فضاهای بسته مانند مکان‌هایی که میوه‌ها و سبزیجات را در آن ذخیره می‌کنند، ممکن است تعمدا تخلیه اکسیژن شده باشند تا از رسیدن میوه‌ها جلوگیری کنند. بنابراین، پیش از ورود به هر محل بسته‌ای که ممکن است برای مدت طولانی باز نشده باشد، عاقلانه‌تر است که در را باز گذاشت و محیط را هوادهی کرد.

محصولات خانگی متداول: موادی مانند چسب‌ها، رنگ‌ها، مواد تمیز کننده و پولیش‌ها، عطرها و خوشبو کننده‌ها، اسپری‌ها و دیگر موارد، منابع آلوده کننده هوا در فضای بسته هستند. این بدین دلیل است که این محصولات حاوی یک یا تعداد بیشتری ماده شیمیایی سمی (مانند حلال‌های طبیعی) هستند که می‌توانند در هوای محیط سرپوشیده تبخیر شوند و بنابراین آن را آلوده کنند. همیشه هوشمندانه است که استفاده از این مواد را به مواردی که الزام به استفاده از آن‌ها وجود دارد محدود کرد و درب این محصولات را در حالت عادی به صورت کاملا بسته نگه داشت و آن‌ها را در کابینت جداگانه‌ای نگهداری کرد.

خشک‌شویی: خشک‌شویی لباس‌ها نیز ممکن است منجر به آلودگی هوا شود. دلیل این امر آن است که لباس‌ها با حلال‌های طبیعی (مانند حلال‌های نفتی کلرزنی شده) برای حذف لکه‌ها و آلودگی‌ها، خشک‌شویی شده‌اند. پس از متوقف شدن پاک‌سازی، میزان کمی از حلال‌ها معمولا آغشته به پارچه باقی می‌مانند. این مواد بعدا و تا تخلیه کامل، در هوا تبخیر می‌شوند و ممکن است علارغم میزان ناچیزی که دارند، منجر به خطرات سلامتی شوند.

آلودگی هوای خودروها: نگه داشتن خودرو در پارکینگ که بخشی از خانه است (و معمولا به وسیله یک در از اتاق‌های خانه جدا شده است) هوای داخل را آلوده می‌کند، مگر آنکه پارکینگ یک در یا پنجره باز داشته باشد. دلیل وقوع این امر آن است که هیدروکربن‌های گوناگونی که بنزین را تشکیل می‌دهند فرار هستند و با تبخیر شدن از اگزوز خودرو به محیط اطراف، محیط را آلوده می‌کنند. این اتفاق ممکن است وقتی به وقوع بپیوندد که پارکینگ درست زیر یک اتاق خانه باشد و مسئله وقتی مهم‌تر می‌شود که اتاق خواب‌ها روی پارکینگ سرپوشیده‌ای باشند که در یا پنجره بازی ندارد.

مراکز خرید و دیگر فرشگاه‌ها: این مکان‌ها ممکن است به دلیل انبار کردن حجم زیادی از محصولاتی که حاوی مواد شیمیایی فرار هستند، هوای آلوده‌ای داشته باشند. از آنجا که وجود خطر معمولا با بویایی انسان قابل حس کردن نیست، تنها کافیست فرض کنید که هوای چنین فروشگاه‌هایی کاملا آلوده است.

پرینترها و دستگاه‌های چاپ: این دستگاه‌ها نیز ممکن است هوا را آلوده کنند. البته، این مسئله معمولا درباره خانه‌ها صادق نیست، زیرا استفاده کمی از پرینتر یا دستگاه‌های چاپ دارند. این اتفاق معمولا در دفاتر و مراکزی رخ می‌دهد که حجم زیادی کار چاپ و کپی را به صورت روزانه انجام می‌دهند. دلیل این امر، تبخیر مواد شیمیایی آلی از جوهر است که به خاطر گرم شدن ناشی از استفاده بسیار زیاد، به وقوع می‌پیوندد.

ماژیک‌ها: این وسایل معمولا حاوی حلال‌های آلی هستند که ممکن است هوا را آلوده کنند. احتمالا، همه متوجه بوی این ماژیک‌ها هنگام باز کردن در آن‌ها شده‌اند. در جاهایی که تعداد زیادی از ماژیک‌ها همه روزه در کلاس‌های درس، محل کار و دیگر مراکز مورد استفاده قرار می‌گیرند، امکان بروز آلودگی هوا وجود دارد. استفاده از ماژیک‌ها به طور کامل برای انسان‌ها امن و عاری از خطر نیستند. بنابراین، ماژیک‌ها نیز می‌توانند موجب آلودگی هوای محیط شوند.

نفوذ بخار: به معنای نفوذ بخار مواد شیمیایی سمی متنوع در هوای محیط سرپوشیده (به شکل گاز) است که از محیط زیرسطحی (زیر ساختمان‌ها) مانند آب‌های زیرزمینی و خاک تبخیر می‌شوند. احتمالا این مورد یکی از جدی‌ترین مشکلات زیست محیطی است که تمدن امروزی با آن مواجه شده است؛ زیرا این مساله می‌تواند خانه‌ها را در فواصل گوناگونی از منبع آلودگی (آلاینده‌ها با آب‌های زیر زمینی جا به جا می‌شوند) آلوده کنند. همچنین، به دلیل آنکه برای ساکنان یک مکان سخت است که در این شرایط به وجود هرگونه آلودگی هوایی مشکوک شوند، کار زیادی برای پیش‌گیری از قرار گرفتن در معرض آن انجام داده نمی‌شود و بدین شکل، پیامدهای آن بیش‌تر گریبان‌گیر افراد می‌شود. البته، وجود تهویه هوای مناسب و دائمی در این فضاها، مانع از وقوع چنین اتفاقاتی می‌شود.

راهکارهایی برای پیشگیری از آلودگی هوا در فضاهای سرپوشیده

در ادامه، راهکارهایی برای پیش‌گیری از آلودگی هوا در مکان‌های سرپوشیده بیان می‌شود.

• نگهداری وسایل خانگی مانند چسب، رنگ، محصولات پاک‌کننده و براق کننده و دیگر موارد، در ناحیه جداگانه‌ای به دور از اتاق‌هایی از خانه که افراد بیشترین وقت خود را در آن‌ها سپری می‌کنند.
• نگهداری وسایل خشک‌شویی شده در فضاهایی با هوادهی عالی برای چند روز پس از دریافت آن‌ها از اتوشویی.
• کاهش مدت زمانی که فرد در فروشگاه‌ها (به ویژه مراکز فروش شوینده یا ابزار فروشی‌ها) صرف می‌کند.
• داشتن یک اتاق جدا با پرینتر و دستگاه‌های چاپ و حفظ تهویه مناسب در اتاق مذکور.
• نگه‌داری ماژیک‌ها به صورت در پوشیده و محدود کردن استفاده از آن‌ها.
• حفظ تهویه مناسب برای محل‌های سرپوشیده به منظور جلوگیری از انباشته شدن مواد شیمیایی و یا سموم تبخیر شده از محیط‌های زیر سطحی در آن مکان‌ها.
• کاهش قرار گرفتن در معرض هوا در مناطق کاملا صنعتی، مناطق شهری با ترافیک بالا، معادن و دیگر موارد.

تاثیر آلودگی هوا بر سلامتی انسان‌ها چیست؟

اثر آلودگی هوا بر سلامتی انسان‌ها بسته به سطح آلودگی و نوع آلاینده‌های هوا متفاوت است و از علائم ساده مانند سرفه و تحریک دستگاه تنفسی گرفته تا ایجاد شرایط حادی مانند آسم و بیماری‌های مزمن کبد را شامل می‌شود. در واقع، آلودگی هوا دارای اثرات بسیار جدی بر سلامتی انسان‌ها است. ممکن است انواع مشکلات و تحریکات پوستی در نتیجه قرار گرفتن طولانی مدت در برابر برخی از آلاینده‌ها به وقوع بپیوندد. همچنین، انواع سرطان‌ها نیز ممکن است در اثر استنشاق آلاینده‌های هوا ایجاد شوند. نباید از بیماری‌های نشانی از آلودگی هوا غافل شد. آلاینده‌های هوا که دارای اثرات منفی جدی روی سلامتی انسان هستند را می‌توان به دو دسته سمی و غیرسمی تقسیم کرد. به متداول‌ترین انواع آلاینده‌ها و انواع تاثیراتی که بر سلامتی انسان‌ها دارند، در بخش‌های پیشین و به طور مشروح، پرداخته شد.